बोटांचे ठसे कसे मिळवतात?
आपल्या तळहातांनी आणि बोटांनी आपण अनेक वस्तू पकडतो. ती पकड सुलभ व्हावी यासाठी निसर्गाने या ठिकाणची कातडी वेगळ्या प्रकारची बनवलेली असते. या कातडीवर केस उगवत नाहीत. शिवाय ही कातडी जर गुळगुळीत राहिली तर हातात धरलेल्या वस्तूवर तिची पकड व्यवस्थित बसणार नाही. यासाठी या कातडीचं त्या वस्तूबरोबर घर्षण होईल आणि तसे होताना कातडीला इजा होणार नाही अशीही व्यवस्था केली आहे. त्यासाठी या कातडीवर निरनिराळ्या वळ्या पडतात. या वळ्यांच्या आत सतत घामाचा स्त्राव करणार्‍या छिद्रांच्या रांगा असतात. त्या घामामुळे तळहाताल एकप्रकारचे वंगण मिळत राहते. तसेच त्या छिद्रांना जोडलेल्या काही ग्रंथीमधून स्निग्ध पदार्थांचाही पाझर होत राहतो. जेव्हा एखाद्या वस्तूवर आपली बोटे टेकतात. तेव्हा ते घाम आणि स्निग्ध पदार्थ यांचे मिश्रण त्या वळ्यांमधून त्या वस्तूंवर चिकटते. तिथे त्या वळ्यांचा ठसा उमटतो. यालाच बोटांचा ठसा म्हणतात. बोटांच्या या घर्षणवळ्यांचा रचनाबंध प्रत्येक व्यक्ती जन्मतःच घेऊन येते. कोणाही दोन व्यक्तींचे, अगदी एकसारख्या एक जुळ्यांचेही, बोटांचे ठसे सारखे नसतात. त्यामुळे बोटांच्या ठशावरून कोणाचीही निर्विवाद ओळख पटवणे सहज शय होते. याच गुणधर्माचा उपयोग गुन्हेगाराची अशी ओळख पटवण्यासाठी केला जातो. त्याला न्यायालयाचीही मान्यता आहे.
ज्या वस्तूला बोटाचा स्पर्श झालेला असेल त्या वस्तूवर बोटांच्या घर्षणवळ्यांतील घाम व स्निग्ध पदार्थांचे मिश्रण चिकटते; पण त्यापायी उमटलेला ठसा सुप्त स्वरूपातच असतो. तो डोळ्यांना सहजासहजी दिसत नाही. त्यासाठी खास प्रकाशलहरींचा वापर करावा लागतो. त्या प्रकाशझोतात तो दिसतो; पण तो डोळ्यांना सहज दिसावा यासाठी एका खास पावडरचा, भुकटीचा वापर केला जातो. बहुतेक भुकटीमध्ये रोझिन, काळ्या रंगाचे फ ेरिक ऑसाईड आणि दिव्याची काजळी असते. इतर काही भुकटीमध्ये शिसं, पारा, कॅडमियम, तांबे, टायट्रॅनियम, बिस्मथ यासारखी रसायनेही असतात. ही भुकटी त्या वस्तूवर शिंपडली, की जिथे ठसा उमटला आहे तिथल्या घाम आणि स्निग्ध पदार्थांच्या मिश्रणाला ती चिकटून बसते. ब्रशने हलया हाताने उरलेली भुकटी काढून टाकली की मग चिकटलेली पावडर म्हणजेच तो ठसा स्पष्ट दिसू लागतो. पॉलिएस्टरची पट्टी त्या ठिकाणी चिकटवली की तो ठसा त्या पट्टीवर उमटतो. त्याचं छायाचित्र घेता येतं, तो संगणकातही स्टोरेज करता येतो.
